Di truyền hay nuôi dạy: Bên nào “quyết định” con người của con?
Trong nhiều thế hệ, các bậc cha mẹ luôn tin rằng tương laicon cái nằm trong tay mình – dạy đúng cách, con sẽ thành công. Tuy nhiên, theo Giáo sư Danielle Dick, chuyên gia di truyền học tại Đại học Rutgers (Mỹ), niềm tin này có thể chưa hoàn toàn chính xác.
Trong cuốn sách The Child Code (ra mắt tháng 6/2024), bà khẳng định: gene có ảnh hưởng lớn hơn cả cách nuôi dạy trong việc hình thành tính cách trẻ. Dù mục tiêu của bà là giúp cha mẹ giảm bớt gánh nặng kỳ vọng, nhưng kết luận này vẫn khiến không ít người bối rối. Liệu mọi nỗ lực, hy sinh của cha mẹ đều trở thành “công cốc”?
“Cha mẹ dạy con” hay “con đang dạy cha mẹ”?
Giáo sư Robert Plomin – một trong những nhà nghiên cứu tiên phong về tâm lý học di truyền tại Anh – sau 50 năm nghiên cứu, đã đi đến kết luận tương tự: cách nuôi dạy chỉ đóng vai trò hạn chế trong kết quả phát triển của trẻ. Điều gây ngạc nhiên hơn là nhiều nghiên cứu cho thấy hành vi và cảm xúc của trẻ mới là yếu tố tác động ngược đến cách cha mẹ cư xử.
Một khảo sát theo dõi 1300 trẻ tại 9 quốc gia cho thấy: trẻ càng dễ cáu gắt, lo âu thì cha mẹ càng dễ phản ứng tiêu cực, kiểm soát nhiều hơn, chứ không phải ngược lại. Có thể thấy, thay vì là người “định hình” con, chính cha mẹ cũng đang được “định hình lại” bởi khí chất tự nhiên của trẻ.
Gene không phải định mệnh – mà là điểm xuất phát
Điều này không có nghĩa cha mẹ “buông tay”. Trái lại, hiểu về di truyền chính là để nuôi dạy con đúng cách – chứ không phải cưỡng ép hay đổ lỗi.
Gene ảnh hưởng đến cấu trúc não bộ – từ đó định hình các xu hướng hành vi như hướng ngoại, nhạy cảm, khả năng tự kiểm soát… Tuy nhiên, những gene này chỉ “kích hoạt” khi tương tác với môi trường. Trẻ thích yên tĩnh sẽ tránh đám đông. Trẻ dễ gần sẽ được mọi người yêu mến. Đây gọi là mối tương tác gene – môi trường (gene-environment correlation).
Hiểu khí chất con để nuôi dạy hiệu quả hơn
Giáo sư Danielle đề xuất rằng: mỗi đứa trẻ là một tổ hợp khí chất riêng biệt, và cha mẹ nên điều chỉnh cách ứng xử dựa trên ba yếu tố do gene ảnh hưởng mạnh nhất:
Tính hướng ngoại
Trẻ năng động cần nhiều giao tiếp, phản hồi tích cực. Trẻ ít hướng ngoại lại cần không gian riêng và sự chấp nhận sự “thu mình” tự nhiên.
Tính cảm xúc
Trẻ dễ lo lắng, giận dỗi cần được hỗ trợ kỹ năng quản lý cảm xúc. Trẻ “êm đềm” hơn lại cần cha mẹ tinh tế để không bỏ qua những tín hiệu nhỏ.
Tự kiểm soát
Trẻ kiên trì thường dễ thành công, nhưng khả năng này không cố định – nó có thể rèn luyện được qua việc làm gương, thiết lập môi trường phù hợp.
Nuôi con không phải cuộc đua, mà là một hành trình đồng hành
Không có một công thức nào phù hợp cho tất cả trẻ. Điều quan trọng không phải là ép con giống “con nhà người ta”, mà là hiểu con mình là ai – và giúp con phát triển tốt nhất trong chính bản chất riêng của mình.
Giống như một người làm vườn giỏi: không bắt cây cà chua ra quả bí, mà giúp cây phát triển đúng với tiềm năng sẵn có. Là cha mẹ, ta không cần hoàn hảo – chỉ cần đủ hiểu và đủ kiên nhẫn để “hợp tác” cùng gene của con.
