Tốt không được đi lùi, và chỉ được đi ngang mỗi khi sang sông, phản ánh cách tổ chức quân đội và nguyên tắc chiến đấu thời cổ đại.
Trong bàn cờ tướng, quân tốt có giá trị thấp nhất khi chưa sang sông. Nhưng trong nhiều ván cờ, chính những quân tốt khi qua sông lại trở thành mấu chốt quyết định thắng bại. Một quân tốt qua sông có thể uy hiếp xe, mã, pháo của đối phương. Nếu đến được gần “cửu cung”, giá trị của nó gần như tương đương một quân xe. Cố nhân có câu: “Tốt nhập cung, tướng khốn cùng”.
Chuyện tốt sang sông được đi ngang gắn liền lịch sử quân sự Trung Quốc cổ đại. Mỗi chi tiết đều phản ánh kỷ luật, tổ chức và chiến thuật của một đội quân thực thụ.
Cờ tướng được xem là trò chơi mô phỏng chiến tranh cổ đại. Bàn cờ chia làm hai nửa tượng trưng cho hai quốc gia, dòng sông ở giữa là ranh giới chiến trận. Mỗi bên có năm quân tốt, giống như năm đội quân bộ binh được bố trí đều trên mặt trận.
Theo sử liệu cổ như Chu Lễ hay Binh pháp Tôn Tử, quân đội thời Chu được tổ chức rất chặt chẽ. “Năm người hợp thành một tổ, năm tổ hợp thành một đội, bốn đội hợp thành một tốt”, sách Chu Lễ có đoạn. “Năm tốt hợp thành một lữ đoàn. Năm lữ đoàn hợp thành một sư đoàn. Năm sư đoàn hợp thành một quân đoàn”.
Từ “tốt” trong câu trên cũng chính là quân tốt trong cờ tướng. Vì thế, mỗi bên thường có năm tốt, tượng trưng một lữ đoàn. Mỗi lữ đoàn có khoảng 500 binh lính. Mỗi đơn vị nhỏ đều có chỉ huy, và mọi hành động của binh lính phải tuân theo hiệu lệnh của người chỉ huy thông qua trống, chiêng, và cờ lệnh, theo Binh pháp Tôn Tử.
Quân tốt trong cờ tướng chính là hình ảnh thu nhỏ của những người lính bộ binh. Vì là bộ binh, họ tiến chậm, kỷ luật, và chỉ có thể tiến, không được lùi.
Nếu xe, ngựa, pháo là biểu tượng của những đơn vị cơ động, có thể tung hoành trên chiến trường, tốt lại mang tính ổn định. Bộ binh cổ đại hành quân chủ yếu bằng chân, mang theo giáo, cung hoặc nỏ, trên người còn khoác áo giáp nặng. Một ngày di chuyển khoảng 20 km đã là giới hạn. Trong khi đó, kỵ binh (ngựa) có thể đi một ngày 60 km. Vì vậy, trong cờ tướng, tốt đi một ô tượng trưng cho bước tiến chậm, phản ánh giới hạn thể lực của người lính.
Ngoài ra, trong quân đội cổ, ai tự ý tách khỏi đội hình mà không có lệnh đều bị xử tử, theo Võ Kinh Tổng Yếu. Điều này có nghĩa binh lính không được hành động liều lĩnh và tấn công một cách mù quáng, mà phải tuân theo lệnh của chỉ huy. Trước khi qua sông để đối mặt với kẻ thù bên kia sông, bộ binh phải tập trung sự chú ý về phía trước và tránh nhìn sang trái, phải. Vì thế, tốt không được đi ngang trước khi sang sông.
Trong chiến tranh cổ đại, vượt sông là hành động nguy hiểm. Các binh lính cũng phải tuân thủ tuyệt đối mệnh lệnh của tướng quân. Chỉ cần một người nao núng, nỗi sợ hãi sẽ lan sang những người khác. Khi bộ binh tiến qua sông, đường rút lui bị cắt đứt, khiến họ chỉ có thể tiến lên chiến đấu đến cùng. Tôn Tử từng khuyên: “Đặt quân vào chỗ chết thì sẽ sống, đặt vào chỗ sống sẽ chết”.
Chính vì vậy, nhiều danh tướng như Hạng Vũ từng có chiến thuật “phá phủ trầm chu”, tức là đập vỡ nồi, đục lủng thuyền, để buộc binh lính của ông không còn đường lui. Câu chuyện này chính là tinh thần của quân tốt trong cờ tướng, chỉ được tiến, không lùi.
Sau khi qua sông, tức là đã bước vào vùng tử chiến, quân tốt được phép di chuyển ngang. Điều này tượng trưng cho việc binh lính đã rời khỏi đội hình gốc, bước vào vùng cận chiến. Ở đó, họ có thể chủ động ứng phó tình huống, đánh trái, đánh phải, tùy vào vị trí và đối thủ.
Thời Xuân Thu – Chiến Quốc, nhiều trận đánh quy mô lớn bắt đầu bằng việc bộ binh vượt sông để giáp chiến. Một khi đã sang được bờ bên kia, đội hình của họ không còn giữ nguyên, mà phải linh hoạt phân tán để chiến đấu với kẻ địch. Do đó, tốt qua sông được đi ngang là cách tái hiện chính xác trạng thái chiến đấu của những binh sĩ thực thụ.
Thú vị hơn, trong một số phiên bản cờ cổ trước thời Tống, quân tốt sau khi qua sông còn được phép đi chéo giống như quân sĩ sau này. Về sau, khi Trung Quốc “mượn” quân sĩ và tượng từ cờ Ấn Độ chaturanga, tốt mới không còn khả năng đi chéo. Điều đó giúp các quân cờ có phong cách riêng, tránh trùng lặp.
Những người chơi cờ lâu năm thường nói: “Tốt chưa qua sông là quân chờ lệnh”. Khi qua sông, tốt trở thành “quân xung kích”. Đó là hai vai trò hoàn toàn khác nhau. Trong giai đoạn đầu, nó kiên nhẫn tiến lên từng bước nhỏ để bảo vệ đội hình. Sau khi qua sông, nó có thể phá vỡ thế phòng thủ, hỗ trợ xe, mã hoặc ngăn đường quân pháo đối phương.
Nhiều người mới học cờ thường xem tốt là vật hy sinh, sẵn sàng bỏ đi để mở đường. Nhưng trong tay người chơi giỏi, tốt là vũ khí chiến lược. Hai quân tốt liền kề khi qua sông có thể phối hợp tấn công như kẹp gọng kìm. Một quân tốt thậm chí có thể khóa chặt đường đi của mã, hay xe và pháo. Ở giai đoạn tàn cuộc, một tốt qua sông đôi khi mạnh hơn cả mã hoặc pháo.
Nếu chỉ nhìn trên bàn cờ, quy tắc tốt qua sông đi ngang có vẻ là chi tiết nhỏ. Nhưng khi hiểu nguồn gốc của nó qua cách tổ chức quân đội và nguyên tắc chiến đấu thời cổ, chiều sâu văn hóa của cờ tướng được bộc lộ.
Cờ tướng giống một bản ghi chép sinh động về nghệ thuật chiến tranh, về cách người xưa quan sát, phân tích và mô phỏng cả một thế giới phức tạp chỉ bằng 32 quân cờ trên một bàn gỗ.
